24. Wczesnośredniowieczne grody w Europie Środkowo-Wschodniej jako narzędzia władzy nad ludźmi i terytorium
Gród – z definicji teren ogrodzony. Brzmienie tego terminu we wszystkich językach słowiańskich jest zbliżone, występowanie ufortyfikowanych obiektów na wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyźnie powszechne, choć interpretacje tego zjawiska zróżnicowane. Pozostałości takich fortyfikacji są zazwyczaj łatwe do zaobserwowania, nawet bez podejmowania badań archeologicznych. W optyce wielu, zwłaszcza dawniejszych badaczy, wznoszono je w odpowiedzi na zagrożenia zewnętrzne, choć nie musiało ono być przyczyną kluczową, a na pewno nie jedyną skoro zagrożenia występowały zawsze, a grody na ziemiach polskich powstawały głównie w dwóch okresach dziejów – u schyłku epoki brązu i na początku epoki żelaza wznosiła je ludność kultury łużyckiej, a potem dopiero 1000 lat później ponownie zaczęli robić to Słowianie. Czy więc funkcja militarna była najważniejsza, czy o ich powstawaniu decydowały inne czynniki? Co lub kto zmuszał ludność do podejmowania trudu ich budowy? Kto grody budował i w jakim celu? Tym właśnie zagadnieniom chcemy przyjrzeć się w ramach planowanej sekcji kładąc nieco większy nacisk na zagadnienie grodów jako rozmieszczonych w przestrzeni osadniczej elementów systemu władzy.
24. Early medieval strongholds in the Middle East Europe as an instruments of power over people and territory
The Polish word "gród" (often translated into English as "stronghold", but literally should be translated as "enclosure") means by definition an enclosed area. This term sounds similar in all Slavic languages, while the differences concern its interpretation. Human made fortifications are easy to observe, even without archaeological research, and many, especially older interpretations, point mainly to an external threat as the reason for their construction. However, this was probably not the main reason, as the threads had always been there, and fortified settlements were built mainly in two periods of (pra)history on the territory of Poland - at the end of the Bronze Age and the beginning of the Iron Age by people of the Lusatian culture, and then only 1000 years later by the Slavs. So, was the military function the most important, or were there other factors at play? What or who forced people to make an effort to build them? This is what we want to look at in this section, with a little more emphasis on the question of fortified settlements as elements of power in the settlement landscape.
Między VIII a XII wiekiem Słowianie Połabscy zbudowali liczne grody na terenie dzisiejszych północno-wschodnich Niemiec (Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia, Ostholstein): charakterystyczne fortyfikacje z wałami w konstrukcji drewniano-ziemnej oraz rowami obronnymi, które zajmowały dogodne pozycje pod względem obronnym i zawsze wykazywały ślady użytkowania osadniczego. Z biegiem czasu zmieniały one swój kształt i pełniły różne funkcje militarne i dworskie, a czasem także gospodarcze i religijne. Wykopaliska archeologiczne i źródła pisane rzucają na to światło. Wiarygodne datowanie oparte w szczególności na dendrochronologii pozwala na rzetelną interpretację rozwoju słowiańskiego budownictwa fortyfikacyjnego i przeznaczenia fortyfikacji na tle rozwoju społecznego i militarnego. Wykład stanowi przegląd zamków połabskich i podsumowuje obecny stan badań.
Gród w Pułtusku – zapomniana perła archeologii średniowiecza
Archeologiczne badania wykopaliskowe na Wzgórzu Zamkowym w Pułtusku trwały dziesięć lat, bez przerw zimowych. Objęły one znaczną część zamkowego dziedzińca, odpowiadającego w ogólnym zarysie zasięgowi majdanu starszego założenia grodowego. Historyczne nawarstwienie tworzyły pokłady konstrukcji drewnianych o unikalnym stanie zachowania, podobnie jak i towarzyszące im warstwy, przepełnione bogactwem organicznych szczątków i różnorodnością zabytków ruchomych.
Biskupi gród powstał na zgliszczach starszego założenia obronnego w I połowie XIII wieku. Istotną cechą późniejszego procesu stratyfikacji był dynamiczny przyrost warstw i towarzyszących im konstrukcji. Odkrywane konstrukcje drewniane tworzyły w planie sieć ulic, wypełnionych gęstą zabudową kilku faz osadniczych. Cykl badawczy przerwały wydarzenia polityczno-gospodarcze połowy lat 80. ubiegłego stulecia. Zabezpieczona całość materiału znalazła swoje miejsce w salach ekspozycyjnych i w magazynach Muzeum Regionalnego w Pułtusku.
Między formą a funkcją - grody wczesnośredniowieczne w strukturach osadniczych w dorzeczu Regi
Grody czyli osiedla delimitowane. Ich odmienna od typowych osad forma, otoczona jakimś rodzajem wału lub innej przeszkody narzuca sposób ich interpretacji jako miejsc obronnych. Tymczasem wiele z tych wałów nie miało rozmiarów, które w sposób istotny mogły zapewnić bezpieczeństwo. Tak było zwłaszcza w najstarszych tego typu osiedlach. Dopiero z czasem powiększenie i skomplikowanie „umocnień” dało realną ochronę przed zagrożeniem. Budowa grodów wydaje się zatem działaniem podyktowanym bardziej skomplikowanymi, często nieuchwytnymi dzisiaj, czynnikami. W wystąpieniu zostanie przeanalizowany rozwój, przemiany i znaczenie grodów w strukturach osadniczych w dorzeczu Regi począwszy od najstarszych tego typu znanych obiektów z przełomu starożytności i wczesnego średniowiecza, przez okres plemienny, początki pomorskiej państwowości aż do XII w. kiedy tracą one znaczenie i przestają użytkowane.
Wczesnośredniowieczne grody pruskie w rejonie ujścia Wisły: symbol władzy i ekonomii regionu
Wielokrotnie omawiano już kwestię udziału Słowian i Skandynawów w kształtowaniu wczesnośredniowiecznej gospodarki Europy Środkowej i Północnej, a także szlaków handlowych łączących Europę z Bliskim Wschodem. Swój udział w tym systemie miały także społeczności zachodniobałtyjskie, które trakty handlowe obwarowały siecią grodów strażniczych pełniących funkcję nie tyle militarną, co gospodarczą. Podobnie jak w przypadku założeń słowiańskich, funkcja przynajmniej części grodów pruskich może wymagać rewizji. Świadectwa archeologiczne, a także specyfika tych miejsc mogą sugerować, że miejsca te służyły dwóm celom: ściąganiu podatków oraz wymianie handlowej.
Strefa sacrum i profanum jako element władzy książęcej w XII wiecznym grodzie gdańskim
Jesienią 2023 roku rozpoczęto szerokopłaszczyznowe badania ratownicze przy ul. Sukienniczej 18 w Gdańsku na obszarze wczesnośredniowiecznego grodu i cmentarzyska oraz późniejszego zamku krzyżackiego. Prowadzone badania obejmujące powierzchnie ok. 1000 m2 dają szansę na lepsze poznanie historii gdańskiego grodu. W czasie prac odsłonięto drewnianą zabudowa grodu w postaci budynków mieszkalnych, gospodarczych oraz siatki ulic. Na szczególną uwagę zasługuje duża i solidna drewniana konstrukcja na planie krzyża greckiego odkryta w obrębie cmentarzyska szkieletowego. Wedle przypuszczeń jest to znany ze źródeł pisanych kościół grodowy. Uchwycone rozdzielenie przestrzeni życia codziennego grodu -strefy profanum- od strefy sacrum - wskazuje na religijne funkcje budynku. Obecność kościoła na terenie grodu jest jak dotychczas jedynym odkrytym czytelnym symbolem piastowskiej władzy nad ludźmi i terytorium w XII w. Gdańsku.
Wczesnośredniowieczne grody Pomorza Wschodniego – między autonomią plemienną a kontrolą wczesnopaństwową
Pomorze Wschodnie we wczesnym średniowieczu było obszarem o złożonej i dynamicznie zmieniającej się strukturze politycznej, osadniczo-terytorialnej i społecznej. Powstające tam grody pełniły różnorodne funkcje – od centrów plemiennych po ośrodki lokalnej władzy książęcej, które okresowo, podobnie jak całe Pomorze, znajdowały się pod kontrolą państwa pierwszych Piastów. W referacie zostaną poruszone zagadnienia dotyczące początków grodów, ich struktury i funkcji w okresie plemiennym, zmian w układzie osadniczo-terytorialnym oraz roli grodów w czasach przełomu państwowego. Analiza ich funkcji wykroczy poza tradycyjne interpretacje obronno-militarne, uwzględniając także aspekty gospodarcze, administracyjne i komunikacyjne. Szczególny nacisk zostanie położony na próbę rekonstrukcji struktury organizacyjnej grodów oraz ich miejsca w systemie władzy, a także na rolę, jaką odgrywały w kształtowaniu sieci osadniczej regionu.
Grody w IX-XI wieku jako lokalne ośrodki handlowe i religijne. Wybrane przykłady z obszaru Środkowego Nadodrza
W 2. połowie VIII wieku na obszarze Środkowego Nadodrza pojawia się nowy typ osiedli – grody. Pierwsze otoczone wałem osady zajmują niewielką przestrzeń. Również same obwarowania nie są okazałe. Na podstawie dotychczasowych badań można przypuszczać, że te najstarsze ośrodki powstawały w miejscach szczególnych dla lokalnych społeczności. Czynnikiem, który mógł decydować o otoczeniu wałem pewnej przestrzeni mogła być rola danego miejsca usankcjonowana tradycją sakralną. Grody powstawały także jako centra handlowo-gospodarcze, pełniły też funkcje militarne strzegąc np. brodów czy szlaków lądowych. Wiek IX, a zwłaszcza X jest okresem szczególnie intensywnego rozwoju sieci osadniczej na Środkowym Nadodrzu. Grody pełniły funkcję miejsc centralnych małych społeczności, co jest doskonale widoczne, gdy spojrzymy na mapy osadnictwa z tego okresu. Pod koniec X wieku, na skutek ekspansji państwa Piastów wiele grodów wraz z osadami upada. Tylko kilka z nich nadal będzie pełnić swoją dawną rolę.
Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Wierzycy w świetle badań archeologicznych i analiz GIS
Wierzyca jest jednym z lewych dopływów dolnej Wisły z Pojezierza Kaszubskiego. Dorzecze rzeki obejmuje 1603 km². Osadnictwo grodowe tego obszaru stanowi interesujący, lecz słabo zweryfikowany temat badawczy. Jak dotąd rozpoznano 30 grodzisk datowanych na okres od VIII do XIII wieku.
Celem niniejszego referatu jest przedstawienie wyników analizy przestrzennej, topograficznej i funkcjonalnej grodzisk z dorzecza Wierzycy. Celem studiów jest określenie roli poszczególnych grodzisk pod względem obronnym oraz administracyjnym, a także zbadanie powiązań gospodarczych i komunikacyjnych. Badania opierają się na analizach GIS (analiza widoczności, kosztu przemieszczania się, rozmieszczenia stanowisk), modelowaniu przestrzennym oraz zweryfikowaniu naturalnych barier terenowych w postaci wzniesień oraz rzek, co pozwala na pełniejsze zrozumienie czynników wpływających na lokację grodów, ich znaczenia w kontekście przestrzennym, a także rekonstrukcję krajobrazu dorzecza Wierzycy sprzed tysiąca lat.
Blisko, coraz bliżej. Grody jako elementy organizowania przestrzeni i umacniania więzi z terytorium wśród społeczności lokalnych
Grody to jedne z bardziej charakterystycznych obiektów w krajobrazie. Przypisywana jest im wyjątkowa pozycja w porządku struktur osadniczych oraz specjalne znaczenia społeczne. Budowane przez lokalne społeczności stanowiły wyraz ich tożsamości oraz identyfikowania się z uzgodnionymi wzorcami kulturowymi, ale także kształtowały relacje społeczne wzmacniając przynależność grupową. Mimo interregionalnego podobieństwa form i konstrukcji, kontekst w jakim powstawały był zróżnicowany, a ich funkcja podlegała zmianom. Niektóre z tych ośrodków były obdarzone na tyle silnymi konotacjami symbolicznymi, że przez kilkaset lat pełniły rolę punktu centralnego, swoistego genius loci, jednoczącego społeczności zamieszkające dany obszar. Inne grody funkcjonowały krótko i tradycja miejsca nie zdążyła się utrwalić w pamięci wspólnoty. Ilustracją wspomnianych zjawisk mogą być grody budowane we wczesnym średniowieczu na terytorium nad dolną Wartą i Notecią.
Dynamika przemian grodzisk i krajobrazy władzy w jedenastowiecznej Łotwie
Specyfiką obszaru wschodnich wybrzeży Bałtyku w okresach prehistorycznych jest duża liczba grodzisk. Jakkolwiek ich wykorzystywanie można datować na okres między około 1200 przed n.e. do około 1350 r. n.e., wyróżnić można kilka momentów w tym okresie, kiedy zachodzą znaczące zmiany funkcji i typu fortyfikacji. Jednym z takich momentów jest XI wiek n.e. Ogólną tendencją jest, że około połowy XI wieku liczba grodzisk zmniejsza się, ale te które nadal funkcjonują wznoszone są jako większe i silniejsze. Wystąpienie zaprezentuje pracę autora nad stworzeniem szczegółowej i wiarygodnej bazy danych grodzisk na Łotwie, która umożliwi analizę dynamiki przemian we wschodniej części Łotwy (historyczne regiony Liwonii /Vidzeme/ i Łatgalii) w trakcie XI stulecia. Analizując zmiany zostaną one porównane do procesów obserwowanych w sąsiednich regionach i poszukiwane będą prawdopodobne ich przyczyny.
Grody pogranicza kujawsko-pomorskiego. Bydgoszcz, Pawłówek i „Wyszogród” – geneza, znaczenie i funkcja
Krótki odcinek pradoliny między Wisłą a dolną Notecią stanowił w średniowieczu naturalną granicę między Kujawami a Pomorzem Wschodnim. Przez kilka stuleci granica ta była strefą kontaktu między obszarami odmiennymi kulturowo i politycznie. Jej znaczenie podkreślały wzniesione wzdłuż tej linii grody, które strzegły jej stabilności oraz odegrały kluczową rolę w okresach walk polsko-pomorskich. Część z nich (obiekty w Bydgoszczy czy nieodległym Pawłówku) należy przypisać inicjatywie Piastów. Inne – takie jak Wyszogród, położony u ujścia Brdy do Wisły można przypisać stronie pomorskiej.
Celem podjętych badań jest przedstawienie genezy grodów położonych między Wisłą i Notecią oraz roli jaką odegrały w kształtowaniu się stosunków politycznych, gospodarczych i kulturowych w strefie pogranicza pomorsko-kujawskiego w młodszych fazach wczesnego średniowiecza. W dyskusji zostaną wykorzystane wyniki badań prowadzonych na tych grodziskach przez IA UMK w Toruniu od lat 90. XX wieku.
„The heartbeat of hillforts” - o konieczności bezpiecznego datowania dla interpretacji grodzisk
Leibniz-Zentrum für Archäologie Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie
Ufortyfikowane osady są często pomnikami długiego istnienia. Zbudowane pierwotnie przez jedną grupę w konkretnym celu, z czasem mogą zmieniać swój wygląd, funkcję lub przynależność kulturową.
Wykład podkreśla konieczność udowodnienia współczesności dla interpretacji systemów fortyfikacji, pokazując studia przypadków z kilku aglomeracji.
systemów fortyfikacji, pokazując studia przypadków z kilku aglomeracji ufortyfikowanych osad w rosyjskim obwodzie kaliningradzkim. Poprzez zastosowanie metody „szybkiego datowania”, połączenia wierceń i datowania C14 przeprowadzonego na wałach, kilka grodzisk w tych aglomeracjach zostało niedawno datowanych przez autora. Uzyskane w ten sposób „bicie serca grodzisk” umożliwiło identyfikację współczesnych grodzisk i pozwoliło na szczegółową interpretację relacji między twierdzami, czasami również wskazując na ich prawdopodobną funkcję.
Rola grodów w Czechach Przemyślidów - siedziby organizacji służebnej?
Referat będzie poświęcony grodom w Czechach w XI-XIII w. jako ośrodkom władzy - opisanym w źródłach pisanych, zarówno kronikach (zwłaszcza Kosmasa), jak i dokumentach - lub jako siedzibom kasztelanów i garnizonów wojskowych, miejscom targów i wymiaru sprawiedliwości, centralnym punktom chrystianizacji kraju, ale także jako lokalizacjom, w których udokumentowano pierwsze rezydencje szlacheckie - dwory.
Mając na uwadze rozważania Karola Modzelewskiego i Buczka na temat ośrodków organizacji służebnej, w referacie poruszone zostanie miejsce wczesnośredniowiecznych grodów w gospodarce całego kraju - czy też kwestia tzw. organizacji służebnej.
Archeologia a przemiany organizacji grodowej monarchii piastowskiej w X-XII w. Możliwości i ograniczenia badawcze na przykładzie centralnej Polski.
Trwające od blisko stulecia badania nad pozostałościami wczesnośredniowiecznych warowni na terenie centralnej Polski, po latach zastoju na przełomie XX i XXI wieku, od pewnego czasu przechodzą okres intensyfikacji. Dzięki niej udało się pozyskać szereg nowych danych, dotyczących dynamiki powstawania, rozbudów, przekształceń oraz upadania grodów na obszarze międzyrzecza Warty, Bzury i Pilicy. Wystąpienie skupi się na próbie odpowiedzi na pytanie, na ile archeologiczne rozpoznanie obiektów grodowych centralnej Polski, mimo wszelkich luk i niedoskonałości, stanowi materiał pomocny w rekonstrukcji systemu organizacji grodowej monarchii piastowskiej. Czy i w jakim stopniu może archeologia dostarczyć danych, które pozwoliły by na weryfikację lub uzupełnienie tez wysuwanych przez badających to zagadnienie historyków?
Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie-Czerwieniu. Stan i perspektywy badań
Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie ulokowany na podmokłym terenie u ujścia Sieniochy do Huczwy (dopływ Bugu) składał się z grodu i jego zaplecza w postaci osad wraz z cmentarzyskami, skomunikowanych ze sobą siecią pomostów.
Choć w Czermnie wielokrotne podejmowano badania wykopaliskowe (1940, 1952, 1974-1976, 1979, 1981, 1985, 1997) to jednak przełom w rozpoznaniu tego stanowiska przyniosła dopiero – trwająca od 2011/2013 – współpraca wielu instytucji i wsparcie finansowe z budżetu Polski (NPRH, NCN, MKiDN) oraz Niemiec (GWZO, Lipsk). W ostatniej dekadzie opublikowano wyniki wszystkich zrealizowanych w Czermnie badań, podjęto badania wałów oraz podgrodzi.
Czermno – nie tylko ze względu na bardzo prawdopodobną identyfikację z latopisowym Czerwieniem ale i położenie wśród podmokłych łąk (a więc naturalnym archiwum dla studiów z zakresu paleogeografii) winno stać się najważniejszym stanowiskiem wczesnośredniowiecznym Polski wschodniej.
Nie tylko Ostrów Lednicki. Gród na wyspie jako realizacja idealnej przestrzeni władzy na obszarze wczesnych państw Północno-Zachodniej Słowiańszczyzny
Referat ma na celu zaprezentowanie fenomenu kulturowego, jaki stanowiła forma szczególnych kompleksów grodowych, położonych na wyspach jeziornych w strefie Pojezierzy Południowobałtyckich. Ich interpretacja funkcjonalna, zarazem w oparciu o źródła pisane, jak i archeologiczne, pozwala uznać je za miejsca w których przebywali elitarni zbrojni, możnowładztwo, a na części z nich także członkowie rodów książęcych. Niektóre z tych stanowisk w pełni spełniają kryteria kompleksowego ośrodka centralnego, jakie wyznaczył Eike Gringmuth-Dallmer, dostosowując na potrzeby archeologii teorię miejsc centralnych Waltera Christallera. Najwybitniejszym przykładem takiego założenia jest Ostrów Lednicki; poza nim można jednak wskazać całkiem liczną grupę analogicznych stanowisk po obu stronach Odry. Szczytowe okresy budowy i użytkowania takich założeń przypadały dokładnie na czas powstawania wczesnych państw na obszarze Północno-Zachodniej Słowiańszczyzny, co wydaje się być zbieżnością nieprzypadkową.
Grodziska Pomorza Środkowego. Kraina między Bytowem a Słupskiem - stan badań, wyniki prac i perspektywy badawcze
Pomorze Środkowe jest jednym z obszarów o największej ilości zachowanych do dnia dzisiejszego grodzisk wczesnośredniowiecznych. Prawdopodobnie to właśnie z tego powodu teren ten stał się obszarem niezwykłego projektu badawczego realizowanego pół wieku temu przez zespół kierowany przez Jerzego Olczaka i Kazimierza Siuchnińskiego. Nowe badania terenów mocno zalesionych, wykorzystujące dane LiDAR pozwoliły w sposób znaczący rozszerzyć listę stanowisk oraz zweryfikować i doprecyzować chronologię niektórych obiektów. W referacie zostaną zaprezentowane wyniki prac wykopaliskowych w kontekście odrębności tej części Pomorza z wiodącą rolą rzeki Słupi oraz grodów w Słupsku i Udorpiu (Bytowie) znajdujących się na jej krańcach.
